Mặt trái của chính sách “Made in China”: Dư thừa công suất và căng thẳng thương mại

Mặt trái của chính sách “Made in China”: Dư thừa công suất và căng thẳng thương mại

Câu chuyện thành công của Made in China 2025 không chỉ có mặt tích cực. Phía sau những con số ấn tượng là cả một loạt vấn đề từ lãng phí nguồn lực đến xung đột thương mại quốc tế.

Các quốc gia hùng mạnh đều cần có ngành sản xuất vững mạnh đó là thông điệp mà Bắc Kinh muốn truyền tải khi cựu Thủ tướng Lý Khắc Cường khởi động kế hoạch “Made in China” cách đây 10 năm.

“Lịch sử thăng trầm của các cường quốc thế giới và lịch sử đấu tranh của dân tộc Trung Hoa đã nhiều lần chứng minh rằng nếu không có ngành sản xuất mạnh, sẽ không có quốc gia, không có dân tộc”, đây là lời khẳng định trong phần mở đầu của kế hoạch.

Theo ông Lý Mạnh Cương, Viện trưởng Viện Nghiên cứu An ninh Kinh tế Quốc gia thuộc Đại học Giao thông Bắc Kinh, mục tiêu của kế hoạch là giúp Trung Quốc chuyển mình từ “nước sản xuất lớn” thành “nước sản xuất mạnh”.

Kế hoạch này không chỉ toàn diện hơn các chương trình công nghiệp trước đó, mà còn đặt ra các mục tiêu cụ thể về tỷ lệ thị phần, tự chủ trong nước và phát triển công nghệ.

Chiến lược này sử dụng nhiều công cụ dễ thực hiện trong một quốc gia có hệ thống lãnh đạo tập trung. Gần 800 quỹ đầu tư do Nhà nước định hướng, với tổng giá trị 2.2 ngàn tỷ Nhân dân tệ vào năm 2017, đã được thành lập để hỗ trợ các ngành ưu tiên.

Các ưu đãi thuế cho đổi mới sáng tạo tăng trung bình 28.8% mỗi năm trong giai đoạn 2018 – 2022, và tỷ lệ doanh nghiệp được hưởng khấu trừ, giảm thuế bổ sung đã tăng hơn gấp 4 lần từ 2015 đến 2023. Đầu tư Nhà nước qua các quỹ chỉ đạo của chính phủ cũng tăng hơn 5 lần từ 2015 đến 2020.

Các doanh nghiệp Trung Quốc nhận được hỗ trợ để thâu tóm công ty nước ngoài nhằm tiếp cận công nghệ; các doanh nghiệp nhà nước được sáp nhập để hình thành “nhà vô địch quốc gia” trong lĩnh vực viễn thông, hàng không và sản xuất thông minh; trong khi các doanh nghiệp nhỏ có tiềm năng đổi mới cũng nhận được tài trợ lớn từ Chính phủ.

Việc tiếp cận thị trường bị hạn chế đối với các công ty nước ngoài. Do đó, các công ty nước ngoài buộc phải liên doanh với doanh nghiệp trong nước và chuyển giao công nghệ ở các lĩnh vực như sản xuất ô tô, hàng không dân dụng và viễn thông.

“Các công ty nước ngoài đã đóng vai trò then chốt giúp Trung Quốc đạt được các mục tiêu của ‘Made in China 2025’”, báo cáo của Phòng Thương mại EU nhận định.

Thành công lớn nhất đến từ các lĩnh vực cần vốn lớn, nơi các doanh nghiệp Trung Quốc có thể tiếp cận nguồn tài chính dồi dào nhờ hệ thống ngân hàng do Nhà nước kiểm soát, cũng như ở những ngành có thể tận dụng quy mô thị trường khổng lồ. Khu vực tư nhân được khuyến khích tham gia, tạo ra môi trường cạnh tranh mạnh mẽ.

“Tôi cho rằng đổi mới ở Trung Quốc chủ yếu đến từ khu vực tư nhân”, DiPippo của Rand nhận xét.

Các công ty nước ngoài được khuyến khích nội địa hóa sản xuất, góp phần thúc đẩy mục tiêu xây dựng chuỗi cung ứng trong nước của Bắc Kinh. Nghiên cứu của Rhodium cho thấy doanh số từ các công ty con của Mỹ đặt tại Trung Quốc vẫn tăng, ngay cả khi xuất khẩu của Mỹ sang nước này đình trệ.

“Trung Quốc đã rất thành công trong việc giảm phụ thuộc nhập khẩu nhưng chưa thành công trong việc giảm phụ thuộc vào các công ty nước ngoài”, Camille Boullenois, đồng tác giả báo cáo của Rhodium, nhận định. Bà cho biết nhiều công ty nước ngoài tại Trung Quốc chủ yếu phục vụ thị trường nội địa thay vì xuất khẩu. “Ở một khía cạnh nào đó, họ góp công lớn cho thành công này”, Boullenois nói.

Báo cáo của Rhodium đánh giá thành công của từng ngành công nghiệp mục tiêu theo 4 tiêu chí: Giảm phụ thuộc nhập khẩu, giảm phụ thuộc vào công ty nước ngoài, trở thành lãnh đạo công nghệ và đạt năng lực cạnh tranh toàn cầu.

Rhodium chỉ đánh giá 2 trong số 10 ngành gồm thiết bị đường sắt tiên tiến và thiết bị điện là mạnh trên cả 4 tiêu chí.

5 ngành khác có thành tích hỗn hợp hoặc mạnh ở một số tiêu chí, bao gồm robot, máy công cụ, thiết bị nông nghiệp và xe điện; trong khi vật liệu mới, thiết bị hàng không vũ trụ, dược sinh học và thiết bị y tế hiệu suất cao lại yếu hoặc trung bình.

Từng phân khúc thiết bị trong mỗi ngành cũng có thể khác biệt lớn so với mức trung bình của ngành.

Chẳng hạn, Trung Quốc đặt mục tiêu đạt 70% thị phần nội địa cho máy công cụ CNC cao cấp vào năm 2020 và 80% vào năm 2025. Hiện nay, Trung Quốc đã tự chủ với máy CNC cấp thấp, vượt mục tiêu ở phân khúc trung cấp, nhưng ở phân khúc cao cấp, các công ty Trung Quốc chỉ chiếm khoảng 15%.

Xe điện sẵn sàng xuất khẩu tại Thượng Hải. Trung Quốc đã đạt được thành công vượt bậc trong lĩnh vực này, khi thị phần của các hãng xe nước ngoài trong doanh số ô tô tại Trung Quốc đã giảm xuống mức thấp kỷ lục. Ảnh: CFOTO/NurPhoto/Reuters

Xe điện của Trung Quốc cũng là một thành công lớn, tăng từ chỉ 3% thị phần ô tô vào năm 2015 lên dự báo hơn một nửa trong năm nay. Trong khi đó, thị phần của các hãng xe nước ngoài tại Trung Quốc đã giảm xuống mức thấp kỷ lục 31% trong 2 tháng đầu năm 2025, mất 1/3 thị phần kể từ năm 2020.

Những lĩnh vực vẫn còn gặp nhiều thách thức bao gồm hàng không dân dụng, không đạt mục tiêu 10% thị phần nội địa cho máy bay vào năm nay, và vi mạch, dù có tiến bộ nhưng vẫn tụt hậu. Ngành hàng không Trung Quốc vẫn bị Boeing và Airbus chi phối, còn chip tiên tiến nhất vẫn đến từ Đài Loan.

“Máy bay Trung Quốc sản xuất thực chất là máy bay phương Tây khoác lên lớp vỏ kim loại Trung Quốc”, Richard Aboulafia, Giám đốc điều hành AeroDynamic Advisory, nhận định, ám chỉ việc ngành hàng không Trung Quốc vẫn phụ thuộc động cơ nước ngoài.

Báo cáo của Phòng Thương mại EU tại Trung Quốc cũng xếp hạng tương tự về vị trí dẫn đầu công nghệ, với đóng tàu tiên tiến, thiết bị đường sắt tiên tiến và xe năng lượng mới được đánh giá cao nhất, tiếp theo là máy móc nông nghiệp và thiết bị điện.

Tuy nhiên, việc đo lường hiệu quả kế hoạch so với mục tiêu của Trung Quốc lại bỏ qua mục đích thực sự của chương trình, theo Max Zenglein, Kinh tế trưởng tại Merics (Bắc Kinh). “Nó bỏ lỡ mục tiêu lớn nhất mà [Made in China] hướng tới, đó là trở thành siêu cường sản xuất”.

Những hệ lụy phát sinh

Dù vậy, sự phát triển sản xuất của Trung Quốc cũng kéo theo hàng loạt vấn đề cả cho nền kinh tế nước này lẫn phần còn lại của thế giới. Các nhà phê bình cho rằng một trong những điểm yếu lớn là xu hướng tạo ra sự méo mó trên thị trường đôi khi ở quy mô khổng lồ.

Chính quyền địa phương, nơi lãnh đạo bị đánh giá dựa trên tăng trưởng kinh tế, thường bám sát các chính sách mới của trung ương để thu hút các ngành được trợ cấp về địa phương.

Hệ quả là tình trạng trùng lặp và dư thừa công suất do nhà nước hậu thuẫn, bị thúc đẩy bởi cạnh tranh khiến giá giảm có lợi cho người tiêu dùng nhưng bất lợi cho lợi nhuận doanh nghiệp và ngân sách địa phương.

“Chúng ta đã chứng kiến các chu kỳ bùng nổ rồi sụp đổ”, Eskelund của Phòng Thương mại EU tại Trung Quốc cho biết, dẫn chứng ngành pin và năng lượng mặt trời. “Chính phủ thực sự đưa ra định hướng chính sách và… mọi người đều đổ xô theo cùng một hướng”.

Ngành xe điện là ví dụ điển hình, ông nói, khi chỉ khoảng 3 trong số 112 nhà sản xuất có lãi. “Chúng ta chứng kiến sự lãng phí ở quy mô khổng lồ”, Eskelund nhận xét.

Một số ý kiến khác đặt câu hỏi liệu có mối liên hệ trực tiếp giữa “Made in China” và thành công sản xuất của Trung Quốc hay không.

Lee Branstetter, nhà kinh tế tại Đại học Carnegie Mellon, và Guangwei Li tại Đại học Khoa học Công nghệ Thượng Hải, đã rà soát báo cáo tài chính của các công ty niêm yết Trung Quốc để tìm cụm từ “Made in China 2025” trong giai đoạn 2015 -2018. Bắc Kinh đã ngừng công khai đề cập đến kế hoạch này từ năm 2018 sau khi nó trở nên nhạy cảm về chính trị trong quan hệ với Mỹ.

Dù rất ít công ty công bố trợ cấp liên quan đến kế hoạch, đối với những công ty có công bố thì “không có bằng chứng thống kê rõ ràng về cải thiện năng suất hay tăng chi cho R&D, đăng ký sáng chế và lợi nhuận”, Branstetter và Li viết trong một báo cáo làm việc cho Cục Nghiên cứu Kinh tế Quốc gia Mỹ.

Các nhà sản xuất Trung Quốc đã chiếm hơn 50% thị trường robot công nghiệp trong nước trong năm 2024

DiPippo của Rand cũng đồng tình rằng việc thiếu dữ liệu ở Trung Quốc đôi khi khiến việc xác định hiệu quả của chính sách công nghiệp trở nên khó khăn. “Nó giống như một chiếc hộp đen, bạn biết kế hoạch là gì, đại khái biết đầu vào hỗ trợ chính sách, và thấy được đầu ra, nhưng không thực sự biết mối quan hệ nhân quả bên trong”, ông nói.

Một số học giả Trung Quốc khác cho rằng chính sách công nghiệp đã phục vụ tốt cho Trung Quốc. “Vị trí dẫn đầu công nghệ ở một số lĩnh vực là nền tảng cho sự tham gia cạnh tranh toàn cầu của Trung Quốc và phù hợp với xu hướng phát triển toàn cầu. Ở những lĩnh vực này, chúng tôi sẽ kiên định với chính sách công nghiệp”, chuyên gia Lý của Đại học Giao thông Bắc Kinh nói.

Tuy nhiên, ông cũng cho rằng chính sách công nghiệp cần được điều chỉnh. Chẳng hạn, mục tiêu thị phần có vai trò thúc đẩy ngành mở rộng quy mô, nhưng có thể dẫn đến dư thừa công suất và phân bổ nguồn lực sai lệch.

Trong tương lai, chính sách sẽ nhấn mạnh nâng cao giá trị gia tăng của toàn chuỗi công nghiệp, thay vì chỉ mở rộng quy mô, tập trung vào các chỉ số như R&D, chất lượng sáng chế và các tiêu chuẩn khác để “tránh mở rộng mù quáng đồng thời định hướng cạnh tranh dài hạn”, ông Lý cho biết.

Việc tập trung dồn nguồn lực vào phía cung của nền kinh tế Trung Quốc cũng gây ra các tác động vĩ mô quan trọng, theo các nhà phân tích, khiến nước này phụ thuộc vào đầu tư hơn là tiêu dùng.

Khi bong bóng bất động sản Trung Quốc vỡ, việc nhấn mạnh chính sách công nghiệp phía cung đã khiến nước này phụ thuộc vào nhu cầu bên ngoài để tiêu thụ sản lượng khổng lồ từ các nhà máy.

“Trung Quốc nên nâng cấp lên chiến lược ‘Thị trường Trung Quốc 2030’”, Robin Xing, Kinh tế trưởng Trung Quốc tại Morgan Stanley, nhận định. “Nghĩa là họ nên tập trung mở rộng thị trường tiêu dùng bằng cách cải cách an sinh xã hội sâu rộng hơn, xây dựng mạng lưới an sinh cho nông dân và lao động nhập cư để giảm tâm lý dự trữ tiền cao và thúc đẩy tiêu dùng bền vững hơn”.

Điều đó cũng sẽ giúp giảm bớt căng thẳng thương mại ngày càng tăng với Mỹ, châu Âu và các nước đang phát triển về thặng dư thương mại của Trung Quốc, vốn lên tới gần 1 ngàn tỷ USD vào năm ngoái. “Làm như vậy, họ có thể tạo ra một thị trường nội địa lớn hơn, mạnh hơn, bền vững hơn cho các công ty trong nước lẫn toàn cầu”, ông nói.

Dù ngành sản xuất Trung Quốc sẽ tiếp tục năng động và có thể được thúc đẩy nhờ trí tuệ nhân tạo (AI), nhưng mức tăng chưa từng có về tài trợ chính sách công nghiệp trong thập kỷ qua sẽ khó có thể lặp lại trong thập kỷ tới, Boullenois của Rhodium nhận định.

Nợ cao, thâm hụt ngân sách và số lượng lớn doanh nghiệp thua lỗ đang đè nặng lên tài chính công. Bà nói thêm: “Bắc Kinh đã hy sinh tăng trưởng kinh tế và năng suất, có thể cả đổi mới dài hạn, để đổi lấy lợi ích ngắn hạn”.

Trung Quốc quyết tâm dẫn đầu công nghệ sản xuất mới

Tuy nhiên, bất chấp tất cả những vấn đề này, Trung Quốc không có dấu hiệu từ bỏ chính sách công nghiệp. Thậm chí, ông Tập còn tăng cường tham vọng đưa nước này dẫn đầu công nghệ tiên tiến dưới khẩu hiệu “lực lượng sản xuất chất lượng mới”.

Về cơ bản, đây là sự tiếp nối sâu sắc hơn của “Made in China”, nhưng nhấn mạnh hơn vào đổi mới công nghệ, theo ông Lý của Đại học Giao thông Bắc Kinh.

Lĩnh vực nóng tiếp theo là robot hình người, dù một số nhà phân tích lo ngại các đột phá then chốt về công nghệ này còn cách nhiều năm và việc ứng dụng thương mại trong ngắn hạn vẫn hạn chế.

Một em nhỏ bắt tay với robot hình người tại Lan Châu. Hiện Trung Quốc có số lượng robot trên 10,000 lao động nhiều hơn cả Đức, tuy nhiên những đột phá then chốt về công nghệ robot hình người vẫn còn cách nhiều năm nữa. Ảnh: Chen Kun/VCG/Reuters

Năm nay, Trung Quốc dự kiến ra mắt quỹ đầu tư mạo hiểm do nhà nước hậu thuẫn trị giá 1 ngàn tỷ Nhân dân tệ (137 tỷ USD) nhằm hướng dòng vốn vào lĩnh vực robot hình người và các ngành ưu tiên khác. Tháng 5, liên minh các bộ ngành đã ban hành chính sách huy động vốn vay ngân hàng và bảo hiểm vào các ngành chiến lược này, nằm trong nỗ lực của ông Tập xây dựng “quốc gia khoa học công nghệ mạnh, tự chủ”.

Liang Liang, Phó Giám đốc Khu Phát triển Kinh tế – Kỹ thuật Bắc Kinh, cho biết khu vực này đang triển khai các quỹ đầu tư cho robot và công nghệ khác. “Mỗi địa phương sẽ có quỹ đầu tư riêng… để thúc đẩy phát triển”, ông nói với Financial Times.

Liebeck của Audi cho biết robot hình người của một tập đoàn Trung Quốc thử nghiệm tại nhà máy Trường Xuân có công nghệ đầy hứa hẹn, dù hình dáng người của chúng có thể cần thay đổi. “Chúng tôi không muốn [robot có] 2 tay, chúng tôi muốn 4 hoặc 5 tay”, ông nói.

Với quyết tâm đẩy mạnh chính sách công nghiệp, các nước ngoài đối mặt với lựa chọn khó khăn sau nhiều thập kỷ chú trọng dịch vụ và tiêu dùng, Boullenois nhận định. Bà cho rằng cũng cần có mức độ bảo hộ nhất định ở các ngành đang chịu cạnh tranh từ xuất khẩu Trung Quốc được trợ cấp và hưởng lợi từ chính sách công nghiệp.

“Các biến dạng thị trường ở Trung Quốc lớn đến mức ngăn cản cạnh tranh công bằng ở khắp nơi”, bà nói. “Bạn phải có hàng rào thương mại cao hơn để bảo vệ các ngành non trẻ. Đó là điều nhiều nước đang phát triển làm và tôi nghĩ ở một số lĩnh vực, như công nghệ sạch, chúng ta cũng đang ở tình thế đó”.

Quốc An (Theo FT)

FILI

– 19:00 11/06/2025