Vấn đề đánh thuế người giàu (kỳ 1): Không dễ!

Vấn đề đánh thuế người giàu (kỳ 1): Không dễ!

Hệ thống tài chính dựa chủ yếu vào thu nhập và tiêu dùng đang gặp khó khăn trong việc đánh thuế tài sản, đặc biệt khi các tỷ phú ngày càng có khả năng di chuyển linh hoạt.

Ảnh: FT montage/Getty Images

Tài sản người giàu tăng nhanh chóng

Khi tạp chí Forbes lần đầu tiên công bố danh sách tỷ phú toàn cầu vào năm 1987, chỉ có 140 người xuất hiện. Đến năm 2025, con số này đã vượt hơn 3,000 người, với tổng giá trị tài sản lên tới 16 ngàn tỷ USD.

Ngay cả khi đã tính đến các yếu tố như sự trỗi dậy của Trung Quốc và hơn ba thập kỷ lạm phát, đây vẫn là mức tăng đáng kinh ngạc cả về số lượng lẫn giá trị; giá trị tài sản ròng của Elon Musk, người được đánh giá là giàu nhất thế giới vào tháng 4/2025, khoảng 342 tỷ USD so với tổng giá trị 295 tỷ USD của toàn bộ lớp tỷ phú năm 1987.

Trên toàn cầu, tài sản trung bình của 0.0001% người giàu nhất tăng trung bình 7.1% mỗi năm trong giai đoạn 1987-2024, trong khi tài sản của người trưởng thành trung bình chỉ tăng 3.2%, theo Gabriel Zucman, giáo sư kinh tế tại Trường Kinh tế Paris và Đại học California, Berkeley.

“Ưu tiên hàng đầu là phải xử lý nhóm siêu giàu”, ông Zucman nhấn mạnh. “Họ không chỉ là những người giàu nhất hành tinh mà còn đóng thuế ít nhất”, ông bổ sung.

Tuy nhiên, khi đề cập đến thuế đối với người giàu, việc “lấy được nhiều lông vịt nhất mà ít tiếng kêu nhất”, theo phép ẩn dụ nhổ lông vịt của Jean-Baptiste Colbert, thực sự không hề dễ dàng.

Lòng trung thành của người giàu đặt ở đâu?

Thuế thu nhập và các khoản đóng góp an sinh xã hội, cùng với thuế bán hàng, thường là nguồn thu chủ yếu tại các nước phát triển. Thế nhưng, những hình thức thuế này không ảnh hưởng nhiều đến tài sản vốn của nhóm siêu giàu, vốn thường tập trung vào bất động sản, đầu tư hoặc cổ phần doanh nghiệp.

Việc gia tăng thuế suất vốn đối với một nhóm nhỏ cá nhân giàu có thường khiến họ thay đổi hành vi để giảm hoặc giới hạn số tiền thu được. Ngược lại, tăng thuế cho nhóm khá giả, đông hơn và ít di động hơn, thường gây tác động chính trị mạnh mẽ tại các kỳ bầu cử.

Lịch sử thuế tài sản là một minh chứng điển hình. Vào giữa những năm 1980, khoảng một nửa các nước OECD từng áp thuế tài sản ròng hàng năm đối với người giàu nhất. Tuy nhiên hiện nay, tại châu Âu chỉ còn Tây Ban Nha, Na Uy và Thụy Sĩ duy trì thuế tài sản cá nhân tổng thể và số thu được là khá khiêm tốn.

“Người giàu rất di động và ngày càng ít gắn bó với quốc gia đã tạo ra sự giàu có đó, nên họ có thể chuyển đi và thật sự đã làm như vậy”, Pascal Saint-Amans, cựu trưởng bộ phận thuế tại OECD, nhận định. “Nếu hỏi đa số tỷ phú: Lòng trung thành của ông/bà thuộc về quốc gia hay tài sản?, thì họ sẽ trả lời: Lòng trung thành thuộc về tài sản”.

Ngay cả các quốc gia vẫn duy trì thuế tài sản cũng cân nhắc tương lai của loại thuế này. Vấn đề đã trở thành chủ đề gây tranh cãi trong chiến dịch bầu cử gần đây ở Na Uy, khi đảng trung hữu cam kết bãi bỏ thuế. Thụy Sĩ, được xem là nơi ưa thích của giới siêu giàu, đã làm dấy lên lo ngại khi đề xuất thuế thừa kế mới.

Các nhà buôn tranh Iwan và Manuela Wirth là những cá nhân giàu có đã rời khỏi Anh sau khi chính sách thuế non-dom của nước này thay đổi – Ảnh: Stefanie Keenan/Getty Images cho Hauser & Wirth

Tại Anh, cả Chính phủ Lao động lẫn Bảo thủ đều đã dỡ bỏ chế độ “non-domiciled” (người không có nơi cư trú pháp lý) tồn tại hàng thế kỷ, khiến một số người nổi tiếng rời đi, dù dữ liệu thuế ban đầu chưa xác nhận có một cuộc di cư hàng loạt.

Trong khi một số nước phát triển tìm cách tăng thuế đối với người giàu, một số khác lại thu hút người giàu bằng chính sách thuế ưu đãi.

UAE và Italy đang đón nhận lượng lớn người giàu, trong khi tại Mỹ, nơi thuế tài sản vẫn tương đối thấp, Tổng thống Donald Trump đã triển khai chương trình thị thực vàng trị giá 5 triệu USD.

“Cung cấp hệ thống thuế hấp dẫn dành cho người giàu đang trở thành mặt hàng được các Chính phủ săn đón”, Saint-Amans nhận xét, so sánh cuộc đua xuống đáy để thu hút người giàu với nỗ lực của OECD nhằm điều tiết cạnh tranh quốc tế về thuế doanh nghiệp.

Ông cảnh báo xu hướng này có thể tạo ra một “tầng lớp tinh hoa biệt lập”. Ông cũng lưu ý những quốc gia với biên giới mở và thị trường vốn tự do “dễ tổn thương hơn” trước hiện tượng di cư của giới thượng lưu so với các quốc gia có chế độ kiểm soát chặt chẽ hơn.

León Fernando Del Canto, luật sư và nhà chấp pháp Tây Ban Nha tại London, gần đây viết trên tạp chí Tax Journal rằng đối với hầu hết Chính phủ lựa chọn giữa đánh thuế tài sản tư nhân và cắt giảm dịch vụ thiết yếu không chỉ là bài toán kinh tế mà còn là sự thức tỉnh chính trị và đạo đức.

“Ý tưởng rằng các mạng lưới an sinh cho người khuyết tật hoặc người cao tuổi phải chịu hy sinh trong khi các đống tài sản không bị đánh thuế vẫn còn nguyên vẹn ngày càng trở nên khó chấp nhận”.

Thách thức trong đánh thuế người giàu

Khi các chính trị gia nói về đánh thuế người giàu hay yêu cầu người giàu đóng góp công bằng, họ hiếm khi xác định rõ mức tài sản cụ thể được đề cập.

Cộng đồng cũng thường xem người giàu là người khác, không phải chính mình. Dữ liệu đáng tin cậy về tài sản cá nhân rất hiếm, khiến các bộ tài chính và cố vấn khó thực hiện phân tích chi phí-lợi ích để xây dựng chính sách hiệu quả.

Tuy nhiên, có sự khác biệt lớn giữa tỷ phú và triệu phú, mà các chuyên gia cho rằng Chính phủ nên cân nhắc khi đặt câu hỏi làm sao để đánh thuế họ.

Một nhà phân tích cho biết: “Tuỳ thuộc chúng ta đang nói về các tỷ phú hay nhiều người có nhà tăng giá mạnh và hưởng chế độ hưu trí hào phóng hơn thế hệ trước”.

“Việc đánh thuế nhóm sau về mặt kỹ thuật dễ dàng hơn do họ có nhiều mối liên hệ gắn bó với quê hương và ít có khả năng di chuyển. Tuy nhiên, về mặt chính trị, việc nhắm tới nhóm trung lưu lớn hơn, sinh từ năm 1946 đến 1964, lại gặp nhiều khó khăn”, nhà phân tích nhận định thêm.

“Rất khó xử vì ai cũng ủng hộ thuế lũy tiến, nhưng vấn đề là không có giới hạn rõ ràng.  Đến mức nào thì giọt nước cuối cùng làm tràn ly?”, John Barnett thuộc Viện Thuế Chartered nhận định.

Trong khi nhóm siêu giàu là mục tiêu chính trị dễ nhắm tới hơn, họ cũng có động lực cao nhất để tránh thuế và có quyền làm việc với các luật sư, kế toán hàng đầu. Họ còn có tính di động rất cao; tỷ phú ngành thép Lakshmi Mittal, tỷ phú xi măng Nassef Sawiris và các nhà buôn tranh Iwan và Manuela Wirth đã rời hoặc có ý định rời Anh sau khi thay đổi chính sách non-dom. Những người phản đối thuế tài sản cảnh báo chi tiêu và hoạt động từ thiện có thể biến mất cùng họ.

Theo Zucman, thuế dựa trên thu nhập không có hiệu quả đối với nhóm này. Ông dẫn nghiên cứu dựa trên bản khai thuế ẩn danh tại Cơ quan Thuế Hoa Kỳ (IRS).

Nghiên cứu cho thấy 400 người giàu nhất Mỹ có tỷ lệ thuế thực hiệu quả là 23.8% trên thu nhập giai đoạn 2018-2020, bao gồm thuế thu nhập cá nhân, thuế thừa kế và quà tặng, cùng thuế doanh nghiệp. Trong khi đó, tỷ lệ này là 30% đối với dân số rộng hơn và lên tới 45% với nhóm người thu nhập cao nhất.

Gabriel Zucman, giáo sư tại Trường Kinh tế Paris, đang vận động cho thuế toàn cầu 2% hàng năm đánh vào người có tài sản trên 1 tỷ USD – Ảnh: Magali Delporte/FT

Để giải quyết tình trạng này, ông Zucman đề xuất áp thuế toàn cầu 2% hàng năm đối với người sở hữu tài sản trên 1 tỷ USD, bao gồm bất động sản, cổ phần doanh nghiệp và cổ phần lớn trong công ty.

“Không có biện pháp nào hiệu quả hơn để tăng thuế đối với họ”, ông nói, đồng thời nhấn mạnh các tiến bộ trong minh bạch thuế, kết thúc bí mật ngân hàng và trao đổi thông tin tài chính giữa cơ quan thuế, khiến người giàu ngày càng khó che giấu tài sản.

Ý tưởng này từng được thảo luận tại G20 năm ngoái nhưng chưa được tất cả thành viên đồng thuận. Zucman hiện vận động để đề xuất được phê duyệt tại Pháp, quê hương ông.

Norma Cohen, cựu nhà báo FT hiện là nghiên cứu viên danh dự tại Đại học Queen Mary London, chỉ ra rằng trong lịch sử, thuế dựa trên tài sản từng là nguồn thu chính cho nhiều Chính phủ.

Thuế thu nhập tại Anh là hiện tượng giữa đến cuối thế kỷ 20, gắn liền sự phát triển của nhà nước phúc lợi. “Trước Thế chiến thứ nhất, hầu như không có người đóng thuế thu nhập tại Anh”, bà nói. “Anh từng đánh thuế thừa kế, đất đai và ít hơn nhiều so với các nước châu Âu khác là thuế quan”.

Tuy nhiên, các chuyên gia thuế cho rằng việc quay lại thuế tài sản trong thời hiện đại dù có nhiều lợi ích nhưng cũng đầy thách thức. Việc quản lý, thi hành, cùng với xác định và đánh giá tài sản, nhất là những tài sản không giao dịch trên thị trường công khai, vẫn là những trở ngại lớn.

Quốc An (Theo FT)

FILI

– 18:00 22/09/2025